Trong kỷ nguyên Generative AI (AI tạo sinh) bùng nổ, ranh giới giữa công cụ hỗ trợ và chủ thể sáng tạo ngày càng mờ nhạt. Khi AI gây ra thiệt hại (đưa ra lời khuyên y tế sai, tư vấn luật dựa trên án lệ giả), ai sẽ là người chịu trách nhiệm trước pháp luật?
Dưới đây là phân tích dựa trên khung pháp lý hiện hành của Việt Nam và xu hướng quốc tế.
1. Bản chất pháp lý của AI: “Chủ thể” hay “Tài sản”?
Để xác định trách nhiệm, trước hết cần định danh AI trong pháp luật.
- Hiện trạng: Theo Bộ luật Dân sự 2015 và Luật Sở hữu trí tuệ Việt Nam, AI không có tư cách pháp nhân, cũng không phải là thể nhân (con người). AI chưa được công nhận là một chủ thể pháp lý độc lập.
- Hệ quả: AI không thể tự mình “ra tòa” hay tự bỏ tiền túi ra bồi thường. Trách nhiệm pháp lý sẽ được truy nguyên về các chủ thể là con người/tổ chức đứng sau AI, bao gồm:
- Nhà phát triển (Developer – VD: OpenAI, Google).
- Nhà cung cấp/Triển khai (Deployer – VD: Doanh nghiệp mua API về tích hợp).
- Người sử dụng (End-user – VD: Luật sư, Bác sĩ dùng AI).
2. AI đưa ra tư vấn sai gây thiệt hại
Ví dụ: Một ứng dụng tư vấn tài chính tích hợp AI khuyên người dùng đầu tư vào một mã cổ phiếu “rác”, dẫn đến thua lỗ nặng. Hoặc một luật sư dùng ChatGPT viết luận cứ nhưng AI bịa ra các án lệ không có thật.
Ai chịu trách nhiệm?
A. Đối với Nhà phát triển (OpenAI, Google,…)
Hầu hết các nhà phát triển đều sử dụng “khiên chắn” là Điều khoản sử dụng (Terms of Use) với các quy định miễn trừ trách nhiệm (Disclaimer) rất chặt chẽ:
- Cảnh báo AI có thể đưa ra thông tin không chính xác.
- Khuyên người dùng không dựa hoàn toàn vào AI cho các quyết định y tế, pháp lý, tài chính. Khả năng kiện thắng nhà phát triển gốc là rất thấp, trừ khi chứng minh được lỗi hệ thống cố ý hoặc vi phạm nghiêm trọng các quy định về an toàn sản phẩm – mảng này luật VN chưa quy định rõ với phần mềm.
B. Đối với Người sử dụng chuyên nghiệp (Doanh nghiệp/Chuyên gia)
Đây là nhóm rủi ro cao nhất.
- Nguyên tắc: Nếu bạn là bác sĩ, luật sư, hay chuyên viên tư vấn tài chính sử dụng AI làm công cụ hỗ trợ, bạn phải chịu trách nhiệm cuối cùng về kết quả đầu ra.
- Cơ sở pháp lý: Khách hàng trả tiền cho dịch vụ của chuyên gia (con người/tổ chức), không phải trả tiền cho AI. Việc chuyên gia tin tưởng mù quáng vào AI mà không thẩm định được xem là hành vi tắc trách hoặc vi phạm nghĩa vụ cẩn trọng.
- Bài học thực tế: Tại Mỹ, luật sư trong vụ Mata v. Avianca đã bị phạt tiền vì nộp bản tóm tắt pháp lý chứa đầy án lệ giả do ChatGPT bịa ra. Tòa án phán quyết rằng luật sư có trách nhiệm xác minh mọi thông tin mình đệ trình.
3. Góc nhìn từ Luật Bảo vệ Quyền lợi Người tiêu dùng 2023 (Việt Nam)
Luật mới này (có hiệu lực từ 01/07/2024) đã bắt đầu chạm đến các vấn đề của nền tảng số:
- Trách nhiệm cung cấp thông tin: Tổ chức thiết lập, vận hành nền tảng số phải chịu trách nhiệm về tính chính xác của thông tin nếu họ trực tiếp cung cấp.
- Nghĩa vụ cảnh báo: Doanh nghiệp cung cấp dịch vụ AI phải có cơ chế cảnh báo người tiêu dùng về các rủi ro kỹ thuật hoặc độ chính xác của nội dung.
4. Khuyến nghị pháp lý cho Doanh nghiệp (Action Plan)
Để giảm thiểu rủi ro khi phát triển hoặc ứng dụng AI vào quy trình kinh doanh, doanh nghiệp cần:
- Chính sách “Human in the loop” (HITL): Bắt buộc phải có con người kiểm duyệt kết quả đầu ra của AI trước khi gửi cho khách hàng hoặc công bố ra công chúng. Tuyệt đối không để AI tự động đăng tải nội dung.
- Rà soát Điều khoản Hợp đồng:
- Với khách hàng: Bổ sung điều khoản miễn trừ trách nhiệm, nêu rõ “Sản phẩm/Dịch vụ có sự hỗ trợ của công nghệ AI và chỉ mang tính tham khảo”.
- Với nhân viên: Ban hành quy chế nội bộ cấm nhập dữ liệu bí mật (Trade Secret) của công ty lên các nền tảng AI công cộng (như ChatGPT Free version) để tránh lộ lọt thông tin.
- Minh bạch nhãn dán: Nếu sản phẩm/bài viết được tạo bởi AI, nên dán nhãn thông báo (Watermark hoặc Disclaimer) để tránh cáo buộc lừa dối người tiêu dùng.
- Kiểm tra đạo văn/bản quyền: Sử dụng các công cụ rà soát (như Turnitin, Copyscape) đối với các nội dung do AI tạo ra trước khi thương mại hóa để tránh rủi ro vi phạm SHTT.
Liên hệ Luật sư tư vấn: Luật TLA là một trong những đơn vị luật sư hàng đầu, với đội ngũ luật sư, cán bộ nhiều kinh nghiệm trong các lĩnh vực hình sự, dân sự, doanh nghiệp, hôn nhân và gia đình,… Chúng tôi sẵn sàng hỗ trợ, giải đáp mọi thắc mắc về pháp lý của bạn. Nếu bạn còn thắc mắc về nội dung này, hãy liên hệ ngay với chúng tôi để được giải đáp thắc mắc.
- Luật sư Vũ Thị Phương Thanh, Giám đốc Công ty Luật TNHH TLA, Đoàn Luật sư Hà Nội,
email: vtpthanh@tlalaw.vn; - Luật sư Trần Mỹ Lê, Chủ tịch HĐTV Công ty Luật TNHH TLA, Đoàn Luật sư Hà Nội;
email: tmle@tlalaw.vn
Địa chỉ: Tầng 7, số 06 Dương Đình Nghệ, Yên Hòa, Cầu Giấy, Hà Nội
Website: https://tlalaw.vn/
Hotline: 0906246464
Nguyễn Hiền Mai